O projekcie
„Sąsiedzi. Od narodzin, aż po śmierć. Fotografie Franciszka Lepicha z Oleszki” – to projekt realizowany przez Muzeum Wsi Opolskiej w 2021 roku. Zakłada on organizację wystawy archiwalnych fotografii – zbiorowego portretu mieszkańców Oleszki, Jasionej i Żyrowej, wsi położonych w powiecie krapkowickim, w pobliżu Góry św. Anny, na Śląsku Opolskim (region ten do 1945 roku należał do Niemiec). Są to zdjęcia wykonane w latach 20., 30. i 40. XX wieku przez fotografa amatora Franciszka Lepicha. Ich oryginalne szklane negatywy zostały odnale- zione w 2016 roku.
Wystawa prezentuje autorskie fotografie o wysokiej wartości artystycznej, będące przede wszystkim cennym źródłem informacji o dawnym życiu społeczności wiejskiej na Śląsku Opolskim. Ujęte w cykl zatytułowany „Od narodzin aż po śmierć” obrazują one najważniejsze etapy życia człowieka, w tym wypadku Ślązaka, i szerzej – historię oraz kulturę Śląska Opolskiego. Wystawa ma charakter etnograficzno-historyczny, a ze względu na wysoki poziom artystyczny zdjęć jest to również wystawa sztuki fotograficznej. Jej celem jest promowanie dziedzictwa kulturowego Śląska Opolskiego, a także popularyzowanie klasycznej sztuki fotograficznej oraz jednego z jej twórców.
Opis fotografii wystawowych
Franciszek Lepich zawsze uważał się za mieszkańca Oleszki, choć jego rodzinny dom stał w Kolonii – osadzie łączącej się z Oleszką, ale od zawsze administracyjnie przypisanej do wsi Jasiona, gdyż osada ta powstała na gruntach stanowiących niegdyś własność jasiońskiej parafii. Ten urodzony w 1909 roku, fotograf amator, z zawodu kołodziej i stolarz, przez całe swoje dorosłe życie fotografował miejscową ludność. Robił zdjęcia swoim sąsiadom – mieszkańcom Oleszki oraz pobliskiej Jasionej i Żyrowej. Lepich, nie mając żadnego z góry założonego planu, fotografował przedstawicieli różnych grup społecznych i zawodowych – w typowych strojach, z charakterystycznymi atrybutami, w ich codziennym otoczeniu, najczęściej w miejscu zamieszkania (przed domem, stodołą, na ganku, w sadzie lub ogrodzie), czasem na neutralnym tle (w otwartej przestrzeni, na wiejskiej drodze, w lesie), a także na tle obiektów architektury i nierzadko w miejscu pracy (w warsztacie rzemieślniczym, na polu, w oborze, piekarni czy kuźni, przed sklepem). Fotografował ludzi w różnym wieku – od niemowlęcego po podeszły, zarówno mężczyzn, jak i kobiety. Dzięki temu stworzył zbiorowy, wielopokoleniowy obraz wiejskiej społeczności Oleszki i jej okolic. Ukazał, jak wyglądali tamtejsi ludzie, czym się zajmowali i jak żyli. Bezwiednie wychwycił nie tylko to, co było dla nich indywidualne, ale i to, co było typowe. Ujawnił zarówno to, co odróżniało poszczególne osoby od innych, jak i to, co określało je jako członków grupy. Tym samym stał się autorem bardzo wartościowego portretu socjologicznego miejscowej ludności, żyjącej w pierwszych dekadach XX wieku. Jego zdjęcia układają się w analityczny i obiektywny portret wielopokoleniowego społeczeństwa. Choć Lepich był amatorem, są one przemyślane i dobrze skomponowane. Wyłania się z nich prawda o ludziach z tamtej epoki, przez co stają się zdjęciami dokumentacyjnymi czy wręcz antropologicznymi jako zapis tamtych czasów i galeria ludzkich sylwetek. Tym samym stanowią cenne źródło wiedzy dla współczesnych historyków, antropologów i socjologów. Ponadto zachwycają doskonałą jakością techniczną oraz poziomem artystycznym.
Znaczna część materiałów fotograficznych Lepicha nie dotrwała do naszych czasów. Uległy one zniszczeniu i rozproszeniu w końcowej fazie II wojny światowej. Na szczęście ocalał fragment zbioru tworzący pewną zwartą całość. W 2016 roku w domu syna Lepicha, Bertholda, znaleziono kartony z 750 oryginalnymi szklanymi negatywami z lat 20., 30. i 40. XX wieku. Zostały one zabezpieczone, a następnie zdigitalizowane dzięki staraniom członków lokalnego Stowarzyszenia „Nasze Dziedzictwo” z Żyrowej. W 2019 roku zbiorem zainteresowało się Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu, czego efektem jest wielowątkowy projekt pn.: „Sąsiedzi. Od narodzin aż po śmierć. Fotografie Franciszka Lepicha z Oleszki”.
Franciszek Lepich. Kolonia Jasiona (niem. Jeschona), lata 30. XX w.
Koncepcja wystawy
Pomysł wystawy zakładał taki dobór i układ fotografii, by złożyły się one na zwarty cykl pn.: „Od narodzin aż po śmierć”, obrazujący życie człowieka – w tym wypadku Ślązaka – z podziałem na takie etapy, jak narodziny, dzieciństwo, małżeństwo, starzenie się oraz śmierć. Gdy się ogląda fotografie Lepicha, można te etapy prześledzić, łącząc z sobą uwiecznione na nich bardziej szczegółowe sytuacje (chrzest, roczek, komunia, szkoła, narzeczeństwo, ślub, praca, zabawa, odpoczynek, modlitwa, jesień życia, choroba i ostatnie pożegnanie). Zatem fotografie te odtwarzają w zasadzie pełny cykl ludzkiej egzystencji. Ilustrują przy tym otaczający mikroświat – ten bliski, własny, w tym wypadku wiejski, oprócz tego dają wyobrażenie o dawnym życiu, a w szerszym ujęciu – o historii i kulturze śląskiego regionu. Wykonane przez Lepicha zdjęcia jego krajan kryją w sobie wiele interesujących treści. Ubiory, rekwizyty, gesty, pozy są swego rodzaju kodem umożliwiającym odczytanie informacji o tamtej społeczności, o sposobie życia jej członków, ich wizji świata, sposobie myślenia, systemie wartości i o wierzeniach. Ukazują też role społeczne, zawodowe, stosunek do innych ludzi, a także do zwierząt i przyrody.
Na cykl składa się 100 wyróżniających się fotografii głównych, które starano się przedstawić w atrakcyjny poznawczo sposób, wykorzystując w tym celu racjonalnie współczesne rozwiązania aranżacyjne i multimedialne. Fotografie pokazano w znacznej części w postaci powiększeń. Ich wydruki wielkoformatowe, umieszczone na specjalnych panelach wystawienniczych (ściankach ekspozycyjnych), opatrzono opisem identyfikacyjnym. Pozostałe fotografie ze zbioru (składa się on łącznie z 750 szklanych negatywów) są wyświetlane na dużym ekranie w formie prezentacji multimedialnej, stanowiącej ciągły pokaz slajdów.
Integralną częścią wystawy jest film poświęcony odnalezionym fotografiom i ich twórcy. Ukazano w nim i scharakteryzowano wyjątkowo cenny pod względem zarówno etnograficznym, historycznym, socjologicznym, jak i fotograficzno-technicznym dorobek Franciszka Lepicha. Fotografa amatora w filmie wspominają jego dzieci – syn Berthold i córka Bronisława. O wartości merytorycznej zbioru jako źródła wiedzy na temat dziedzictwa kulturowego Śląska Opolskiego, kultury duchowej i materialnej ludności wiejskiej opowiada kulturoznawca i folklorystka dr hab. Teresa Smolińska, profesor Uniwersytetu Opolskiego, natomiast prof. dr hab. Marek Szyryk, artysta fotografik i wykładowca w Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi, omawia wartość historyczną zachowanego zbioru szklanych negatywów, akcentując przy tym walory artystyczne i techniczne prezentowanych fotografii. Realizatorem filmu jest Sławomir Mielnik.
Dla wystawy przygotowano oryginalną oprawę muzyczną. Składają się na nią polskojęzyczne pieśni ludowe, które zostały zarejestrowane na Śląsku Opolskim w lipcu 1913 roku za pomocą fonografu Edisona przez Paula Schmidta. Ich współczesne nagrania we własnej aranżacji zapewnił zespół muzyczny Zaginione Archiwum w składzie: Anna Dzwonkowska-Pucia, Mariusz Pucia i Dariusz Kownacki. Pieśni te opowiadają o codzienności Ślązaków, ich ciężkiej pracy, modlitwie, radościach, smutkach i uczuciach w różnych okresach życia – od narodzin po zgon, dlatego są doskonałym dopełnieniem wystawowego cyklu fotografii. Wystawa stanowi więc także znakomitą okazję do spopularyzowania wiedzy o unikatowych nagraniach polskojęzycznych modlitw, śpiewu i muzyki, uważanych za pierwsze rejestracje akustyczne muzycznego folkloru Górnego Śląska oraz za pierwsze fonograficzne rejestracje ludowego muzycznego repertuaru religijnego w języku polskim. Muzyka na wystawie odtwarzana jest w sposób ciągły – stanowi jej tło muzyczne.
Pokłosiem projektu jest digitalizacja i opracowanie cennych fotografii oraz ich udostępnienie szerokiemu gronu odbiorców na wystawie, a także w opublikowanym katalogu, w filmie oraz na stronie internetowej wystawy: www.franciszeklepich.pl. Profesjonalnym skanowaniem i obróbką graficzną wystawowych fotografii zajmował się artysta fotografik Sławoj Dubiel.
Wydarzenia towarzyszące
Kontynuacją wątków eksponowanych na wystawie są działania towarzyszące o charakterze informacyjno-dydaktycznym, które promują dziedzictwo kulturowe regionu, oraz działania o charakterze społecznym. W ich ramach zaplanowano dwa wykłady traktujące o wartości prezentowanego zbioru fotografii. Jeden z nich poprowadzi dr hab. Teresa Smolińska, prof. UO, która zaprezentuje etnograficzne i kulturoznawcze podejście do tematu, a drugi – prof. dr hab. Marek Szyryk. Scharakteryzuje on i oceni zbiór pod względem fotograficznym i technicznym.
Oprócz wykładów zaplanowana została wyjątkowa sesja fotograficzna o wydźwięku społecznym. Artyści fotograficy z Fundacji 2.8 – Sławoj Dubiel i Sławomir Mielnik – udadzą się bowiem do wsi, w których zdjęcia robił Lepich, czyli do Oleszki, Jasionej i Żyrowej, by sfotografować ich współczesnych mieszkańców – osoby często spokrewnione z bohaterami jego fotografii – w konwencji właściwej dla Lepichowych czasów. Swoje zdjęcia wykonają historyczną już techniką, używając wielkoformatowego aparatu skrzynkowego z lat 20. XX wieku i klisz, podobnych do tych, jakimi posługiwał się Franciszek Lepich – autor wystawowych fotografii. Sesja zakłada wykonanie docelowo 50 portretów, wywołanie negatywów, ich zeskanowanie i przygotowanie do publikacji multimedialnej. Gotowe fotografie zostaną pokazane i omówione podczas spotkania zorganizowanego w ramach wydarzeń towarzyszących wystawie. Zostaną one również udostępnione na stronie internetowej wystawy.
Współpraca z organizacjami i udział ekspertów
W celu zapewnienia projektowi wysokiego poziomu zaproszono do współpracy przy jego realizacji wybitnych ekspertów. W skład stworzonego przez nich zespołu weszli artyści fotograficy Sławoj Dubiel i Sławomir Mielnik – konsultanci merytoryczni wydarzenia współodpowiedzialni za wybór fotografii na wystawę, ich digitalizację i przygotowanie do druku. W zespole znalazł się też artysta grafik Marek Krajewski – osoba odpowiedzialna za całokształt aranżacji wystawy oraz za projekty graficzne, czyli wydarzenia wizualne. Zaproszenie do grona ekspertów zostało również przyjęte przez dr hab. Teresę Smolińską, prof. UO, oraz prof. dr. hab. Marka Szyryka. Obie te osoby pełnią funkcję konsultantów naukowych projektu, są też autorami tekstów zamieszczonych w niniejszym katalogu oraz mają poprowadzić wspominane tu już wykłady.
W związku z projektem nawiązano również współpracę z Fundacją Fotograficzną 2.8, która zajmuje się rozpowszechnianiem, promowaniem i wspieraniem różnych form fotografii oraz jej twórców. Fundacji tej przypadła w udziale organizacja akcji fotografowania starymi technikami i związanego z nią spotkania oraz przygotowanie wykonanych wtedy zdjęć do opublikowania na internetowej stronie wydarzenia w postaci wirtualnej wystawy, nawiązującej do wystawy głównej.
W rezultacie współpracy z Fundacją 2,8 oraz ze Związkiem Polskich Artystów Fotografików Oddział w Opolu wystawa pn.: „Sąsiedzi. Od narodzin aż po śmierć. Fotografie Franciszka Lepicha z Oleszki” zostanie wymieniona w programie organizowanej w tym roku 11. edycji Opolskiego Festiwalu Fotograficznego OFF – dużego i ważnego wydarzenia na kulturalnej mapie Opola, które odbywa się cyklicznie od 2011 roku i które cieszy się obecnie wysoką ogólnopolską rangą. W tym roku ma ono trwać od 8 października do 28 listopada.
Równie owocna okazała się współpraca ze Stowarzyszeniem „Nasze Dziedzictwo” z Żyrowej, które zajmuje się popularyzowaniem kultury Śląska i promowaniem swojej miejscowości. Stowarzyszenie jako właściciel fotografii Franciszka Lepicha udzieliło Muzeum Wsi Opolskiej licencji na ich wykorzystanie do celów wystawowych, a oprócz tego pomogło w identyfikacji widniejących na nich osób. Osoby te były anonimowe, gdyż Lepich nie opisywał swoich zdjęć. Na szczęście, mimo przesunięcia granic i przesiedleń, które przeprowadzono na Śląsku po II wojnie światowej, struktura ludnościowa Oleszki, Żyrowej i Jasionej nie zmieniła się tak drastycznie, jak gdzie indziej, dlatego w tych wsiach zachowała się ciągłość pokoleniowa. Dzięki temu do dziś żyją tam jeszcze ludzie spokrewnieni z osobami uwiecznionymi na fotografiach, i to oni je rozpoznali. Zanim się to stało, członkowie Stowarzyszenia musieli przeprowadzić wiele wywiadów z mieszkańcami Oleszki, Żyrowej i Jasionej. Akcją tą kierowały Helga Bieniusa – prezes Stowarzyszenia, oraz Maria Lepich – jego wiceprezes. Głównymi informatorami byli: Teresa Michna, Joachim Porada, Gabriela Porada, Teresa Bugiel, Jerzy Szołtysek, Anna Stosiek, Piotr Jelito, Róża Bomba i Cecylia Lippa.
***
Wystawa będzie otwarta od 17 września do 31 października 2021 roku w Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu,
na parterze siedemnastowiecznego spichlerza dworskiego ze Sławięcic (obiekt wystawienniczy Muzeum), zajmując powierzchnię około 235 m2.
Projekt „Sąsiedzi. Od narodzin aż po śmierć. Fotografie Franciszka Lepicha z Oleszki”, w którego ramach ta wystawa powstała, został dofinansowany ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury (państwowy fundusz celowy) oraz ze środków Samorządu Województwa Opolskiego.
Dzięki temu projektowi Muzeum Wsi Opolskiej realizuje swoje statutowe cele strategiczne. Jako instytucja naukowo-badawcza zajmuje się ono bowiem ochroną oraz popularyzacją historii i kultury ludowej Śląska Opolskiego, ponadto gromadzi materiały dokumentacyjne, opracowuje je i je udostępnia. Kompleksowe przedstawienie objętego projektem zagadnienia oznacza więc realizację wymienionych wyżej strategicznych celów. Jednocześnie wielka wartość merytoryczna prezentowanych na wystawie treści, połączona z nowatorskimi rozwiązaniami aranżacyjnymi oraz z racjonalnie zastosowanymi multimediami, przynosi korzyść w postaci atrakcyjnego poznawczo projektu wystawienniczego. Towarzyszące wystawie wydarzenia, ściśle związane z nią tematycznie, rozszerzą jej zasięg działania. Akcja społeczna oprócz charakteru badawczego ma na celu integrację społeczności lokalnej wokół własnej historii i kultury. Wspólna przeszłość mieszkańców staje się kluczowym elementem kształtującym współczesną przestrzeń społeczną.
Magdalena Górniak-Bardzik
kurator wystawy
Dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – Państwowego Funduszu Celowego i ze środków Samorządu Województwa Opolskiego